در فلات مرکزی ایران و میان کوههای پراکنده زاگرس سرزمینی خرم به نام پرتیکان وجود دارد که در گذشته مسکن قبیله پارتاکنیان بوده است.
پارتاکنیان مردمانی دلیر بودند و قبیله ای از قبایل ماد که در برابر آشوریان ایستادگی نمودند. نماد رشادت این قوم، دلیرمردی به نام کاوه است که کهنه پیشبند چرمینش به بیرق خونخواهی و عدالت طلبی بدل گردید و در سایه عدل فریدون پاک نهاد پرچم ملی ایرانیان و مظهر شگون و شکوه قرار گرفت.
ابومسلم فریدنی مشهور به خراسانی نیز در برابر بیداد امویان قیام نمود تا ظلم ستیزی کاوه بی وارث نماند.ایالت پرتیکان با دو شاهراه مهم ری- پرتیکان و پرتیکان- شوش به دیگر شهرهای مهم ایران متصل می گردید. این سرزمین خوش آب و هوا بارها توسط افغان ها،سربازان کریم خان زند، نادرشاه و قاجاریان تحت تاخت و تاز قرار گرفت. امروزه بخش اعظم این ایالت فریدن نامیده می شود که میان دو رشته کوه قرار دارد یکی که در امتداد شمال است و فریدن را از کرون و دهق جدا می سازد و دیگری رشته کوهی در جنوب غربی است و فریدن را از چهار محال جدا می سازد. در زمان رضاخان داران به مرکزیت فریدن بزرگ برگزیده شد ولی بدلیل ویژگی خاص اقلیمی و دوری از مرکزاستان، بخش شهرنشین این منطقه همچنان بافت روستایی خود را حفظ کرده بود.
در سال ۱۳۴۰ با عبور جاده اصفهان – خوزستان تحولی در اقتصاد این منطقه بوجود آمد اما به دلیل افزایش جمعیت و پراکندگی مناطق پر شمار روستایی، دگرگونی چندان قابل توجه نبود. در سال ۱۳۵۸ این منطقه به دو شهرستان فریدن و فریدونشهر تقسیم شد. در سال ۱۳۸۳ بخش چادگان به شهرستان چادگان ارتقا یاقت وسپس در سال ۱۳۹۲ بخش بویین میاندشت به شهرستان واز شهرستان فریدن جداشد.در حال حاضر فریدن یزرگ شامل چهار شهرستان فریدن به مرکزیت داران ، فریدونشهر ،چادگان وبویین میاندشت می باشد و پس از اندک زمانی بخش کشاورزی پرچم دار توسعه فریدن گردید. در پرتو تنوع رنگ و نژاد این دیرینه بوم، مشاهیر و عارفانی زیسته اند که منشاء تحول در زمان خود و آینده بوده اند. بزرگانی چون محمد حسین صفای فریدنی (صفای اصفهانی)، محمد علی حکیم الهی فریدنی، محمد حسین مشایخ فریدنی، دکتر آنالویی و ...
ویژگی قومی فریدن ممتاز، بی نظیر و شاید کم نظیر است. اقوام ششگانه دیر زمانی است که در این ناحیه به آرامش زیسته اند. طوایف فارس زبان از کهن ترین ساکنان هستند و به دلیل ارتباط محدود با نقاط دیگر اکنون نیز از واژگان متروک پارسی استفاده می کنند. طایفه لر بزرگ نیز که در زمان صفویان به بختیاری ها مشهور شدند، از نژادهای قدیم ایرانی هستند که از کوههای آرارات و قفقاز به سمت مغرب حرکت کرده و در محدوده جنوبی ماد قدیم و نیز در پرتیکان ساکن گردیدند. این مهاجران هند و اروپایی که از چندین هزار سال پیش در سرزمین های کوهستانی ایل بختیاری سکونت داشتند و به دو شاخه بزرگ هفت لنگ و چهارلنگ تقسیم
می شوند. شاه عباس صفوی تعدادی از خانوارهای شروانی ، ارمنی و گرج را به ایران کوچانید. این شهروندان جدید ابتدا در طبرستان سکنی داده شدند اما به دلیل نامساعد بودن آب و هوا به شهرستانهای داخلی ایران به ویژه فریدن نقل مکان نمودند. شاه سلیمان صفوی نیز تعدادی از طوایف ترک قزلباش مثل طوایف اینان لو- بیات- استاجلو و شاملو را در فریدن اسکان داد.
پس از تسلط افاغنه بر ایران، در ابتدا به سبب پایمردی ایل بختیاری، افاغنه در فریدن مشکلی نیافریدند ولی با سرپیچی حکمرانان ایالتی از علیمردان خان بختیاری و با سقوط اصفهان، فریدن نیز در تازش افغانها متحمل ویرانی زیادی گردید. علیمردان خان بختیاری که در زمان نادر شاه نیز با حکومت مرکزی در ستیز بود سرانجام اعدام گردید.
پس از اعدام علیمردان خان ۳ هزار خانواده چهارلنگ بختیاری از فریدن به خراسان و بخشی از طوایف عرب خراسان به ناحیه فریدن کوچانده شدند. این طوایف در روستاهای دره بید، دامنه و آشجرد اسکان داده شدند.
طوایف ترک و عرب منطقه در داران، دامنه، آشجرد و دره بید به زبان فارسی صحبت می کنند ولی در دیگر روستاها هر یک از اقوام و طوایف، زبان و اصالت خویش را حفظ نموده اند و با دیگر اقوام به آرامش در تعامل هستند .
شهرستـان فریـدن
فریدن در دوره ی هخامنشیان یکی از شهرهای مهم و آباد ایران آن زمان محسوب می شده است. فریدن در زمان قدیم «پرتیکان» نام داشته است و تنها جاده ای که آپادانا را به شوش متصل می نموده است از این منطقه عبــور می کرده است.
صنایع دستی در شهرستان فریدن عبارت‌اند از: قالی بافی، گلیم دو روی ساده و نقش دار، «ماشتا» که در گویش محلی به آن «مُشته» نیز گفته می شود (نوعی روانداز که بر روی کرسی می انداختند) و جاجیم. ارامنه این شهرستان هم چنین به زرگری، قلم زنی و کنده کاری روی سنگ نیز مشغول هستند.
طرح های متداول قالی در این منطقه «لچک»، «ترنج»، طرح گل های رز، طرح «افشان با گلدان» و طرح «مام میهن» است.
تعدادی از روستاهای ارمنی نشین این منطقه عبارت بوده‌اند از پاهرا، شاور اوا، پاریشان، خسروآباد، گوران، قره کهریز، خرج آباد، خورزند، نصرآباد است. در این منطقه نیز دست بافت های گوناگونی وجود دارد که مهم ترین آن قالی بافی است.
لاله زار دره بید: (قطعه ای از بهشت در ماه اردیبهشت)
شک نکنید که در نیمه دوم اردیبهشت، لاله زار دره بید یکی از بدیع ترین مناظر ایران است. گونه منحصر به فردی از لاله های واژگون دشت وسیعی را
می پوشاند که دیدارش رنج هر مشقتی را گوارا می کند. دیدار از لاله زار دره بید را در ماه اردیبهشت به هیچ قیمتی از دست ندهید.
داران، شهـر هـوای پـاک
داران، مرکز شهرستان فریدن، با پهنه ای حدود ۵ کیلومتر مربع، در باختر استان اصفهان، در ۳۲ درجه و ۵۸ دقیقه و ۴۵ ثانیه پهنای شمالی و ۵۰ درجه و ۲۵ دقیقه درازای خاوری نسبت به نیمروز گرینویچ قرار دارد.
این شهرستان از شمال به شهرستان خوانسار، از باختر به شهرستان بویین و میاندشت، از خاور به شهرستان نجف آباد، و از جنوب به استان چهار محال و بختیاری محدود است.
شهر داران نیز از سوی شمال به کوه دازک، از باختر به خلیل آباد و زاینده رود، از خاور به اراضی شهر دامنه، و از جنوب به روستای دهق محدود
است.
بلندی داران از سطح دریا ۲ هزار و ۳۹۰ متر و فاصله هوایی آن تا تهران ۳۱۰ کیلومتر است. هوای داران معتدل و خشک بوده، بیشترین درجه حرارت در تابستان ها ۳۵ درجه سانتی گراد بالای صفر و کم ترین آن، در زمستان ها ۱۸ درجه زیر صفر است. میانگین بارش سالیانه داران، ۳۵۰ میلی متر بوده است.
شهرستان فریدن ناحیه ای کوهستانی است. کوهستانی بودن ناحیه و بلندی زیاد از سطح دریا، موجب ریزش بارندگی، به ویژه برف گشته که در سرسبزی و رویش گیاهان گوناگون مؤثر بوده؛ مراتع سرسبز و خرمی را به وجود آورده است.
پوشش گیاهی شهرستان را انواع گَوَن، کُما، انواع گون گز، درختچه های عود و بادام کوهی، انگور وحشی، تمشک کوهی، موسیر ارمنی، موسیر، انواع گیاهان و گل های پیازی مانند لاله ی واژگون که مختص زاگرس مرکزی است، اکلیل کوهی یا رُز ماری، کرفس کوهی و درختان پراکنده ی بلوط تشکیل می دهند.
انواع گیاهان دارویی از جمله زرنگیا، بابونه و مومنایی که نوعی فرآورده ی طبیعی بسیار ارزشمند و کمیاب مورد استفاده برای درمان دردهای مفصلی و زخم های عمیق است که در غار های دالان کوه به وفور یافت می شود.
کلیسـاهـای فریـدن
کلیسای گئورگ، فریدن : کلیسای حضرت گئورگ مربوط به دوره قاجار است و در شهرستان فریدن، بخش مرکزی، دهستان ورزق جنوبی، روستای سواران، ۱۵ کیلومتری شهر داران واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۲ آبان ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۱۹۸۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کلیسای غرغن: غرغن، روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان فریدن در استان اصفهان ایران است. این روستا در دهستان ورزق جنوبی قرار دارد کلیسای ارامنه هنوز در این روستا فعال بوده و هموطنان ارامنه روز های یکشنبه و سایر اعیاد به کلیسا مراجعه و عبادت می نمایند. کلیسای سنت شان در روستای غرغن از کلیساهای زیبا و تاریخی فریدن در استان اصفهان است این کلیسا طبق کتیبه های چوبی داخل آن در ۱۹۰۳ میلادی ساخته شده و تابلوهایی زیبا و قدیمی دیوار داخلی آن را زینت کرده است محوطه بزرگ که اقامتگاه هایی کوچک در اطراف آن تعبیه گردیده و هر ساله در مراسم مختلف مذهبی مسیحیان پذیرای هموطنان مسیحی است. مردم این تیره ، در ارمنستان و دامنه‌ی کوهستان‌های گرجستان زندگی می‌کرده‌اند . شاه عباس صفوی پس از گشودن آن منطقه ، ارمنی‌ها را به منظور بازرگانی و رواج آن در ایران ، به ایران کوچانید و حدود یک هزار و ۸۰۰ خانوار ارمنی را به اصفهان فرستاد و در جلفا ، در جنوب زاینده رود اسکان داد .
کلیسای استیپانوس: این کلیسا متعلق به دوره قاجاریه و در روستای سینگرد واقع شده است .
دامنـه، شهـری با قـدمت ۳۰۰ سـاله
این شهر بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد. از جمله صنایع دستی که از زمان های گذشته تا به امروز در این شهر رایج بوده قالی بافی است. قالی های دست بافت زنان این شهر در نقش های متنوع «صولتی، ماهی، کربلایی بیگم، حوضی، هشت خوانی، شاه عباسی، ترنجی، سفره آردی، بوته سر کج، بادامی، خشتی، سینه ریز، درویشی، جنگلی، لیلی و مجنون، تخت جمشید» و نقش های دیگر می باشد که در کمال دقت و ظرافت بافته می شوند و از شهرت بسزایی برخوردار می باشند.از دیگر صنایع دستی که در گذشته رایج بوده پارچه بافی و گلیم بافی است و از صنایع دستی که در حال حاضر رایج می باشد می توان به معرق، مشبک، هویه کاری، انواع بافتنی، گل سازی و... اشاره نمود.
دالانکـوهِ بـاشکـوه
دالانکوه رشته کوهی است از رشته کوههای زاگرس مرکزی واقع در غرب استان اصفهان در سه شهرستان فریدن ، چادگان وتیران وکرون که دارای قله های متعدد و بلند می باشد که از مهم ترین آنها می توان به دامنه ، بزینو ، پرپر ، احمد رضا و دالان اشاره کرد.
ارتفاع بیشتر آن ها بالای ۳۰۰۰ متر می باشد و بلند ترین قله ی آن به نام دالان به ارتفاع ۳۹۱۵ متر است که در ۹ کیلومتری خاور جنوبی شهر داران و در جنوب شهر دامنه قرار دارد. رشته کوه دالان کوه به صورت یک رشته موازی هراه با دیگر رشته کوههای زاگرس از جهت شمال غرب به جنوب شرق کشیده شده است و طول تقریبی آن ۶۰ کیلومتر و عرض متوسط آن ۷ کیلومتر می باشد که در میانه های رشته کوه به صورت دو رشته دالان مانند و با زاویه ی تقریبی ۳۰ درجه در آمده که رشته شمالی به روستای احمد رضا وچشمه مرغاب ختم می گردد ولی رشته جنوبی و در حوالی جاده اصفهان - چادگان به رشته کوههای شهرستان های نجف آباد و شهر کرد متصل می گردد. در دامنه های این رشته کوه شهر ها و روستاهای زیادی واقع شده است که می توان از شهرهای داران ، چادگان ، رزوه ، دامنه ، عسگران و روستاهای انالوجه، قُرقُر، معروف آباد ،ده کلب علی ، کرد علیا و سفلی ، دولت آباد ، تقی آباد ، الور ، احمد رضا ودوتو نام برد .به لحاظ پوشش گیاهی ؛ این کوهستان مورد بهره برداری دامداران و زنبور داران منطقه وخارج از منطقه قرار می گیرد
بزرگترین ساعت خورشیدی ایران
درمشرق شهر داران به نام دالانکوه که در زمان های گذشته به آن داراب شاه می گفتند،که امتداد آن تاانتهای حد دامنه کشیده شده است. این کوه دارای قله های متعددی است که در قسمت غربی آن یکی از قله هااست که به آن دماغه مارها می گویند،دوعددسنگ سفیدبصورت دوشاخه مشاهده می شودکه به آن مارها گفته می شود.این مارها از زمان های قدیم وقت شرعی شهر داران وروستاهای مجاور را به اهالی فریدن نشان می داد.به طور مثال وقتی آفتاب اول یا گوشه سمت چپ مارها را می گرفت ساعت ۱۱:۳۰ (آفتاب گوشه مار ) را نشان می دادوزمانی که خورشید تمام مار را می گرفت ساعت ۱۲ ظهر را نشان می داد.کشاورزان قدیم زمانی که می خواستند آب به همسایگان خود برای آبیاری تحویل دهنداز نشان این مارها استفاده می کردندوآب خود را تعویض می کردند. بدینسان به این سنگ های شبیه مار بر روی کوه ، ساعت خورشیدی می گویند.
آرامگـاه شیـخ ابـوسلیمـان دارانـی
عبدالرحمن ابوسلیمان عطیه بن عبدالرحمن دارانی یکی از شخصیت هایی است که که با زهد و سختگیری می زیست و درباره ی محبت الهی سخن گفته تا جایی که می گویند محبت الهی شکل خاص عرفانی خود را در تعالیم شیخ ابوسلیمان دارانی به دست آورده است. در فرهنگ دهخدا به ریحان القلوب گفته اندودر معرفت وحالات غیوب قلب وآفات عیوب نفس حظی عظیم ووافر داشت.در سفری که به عراق داشته ودر بغداد ساکن می شود اما به علت انکار خلیفه عباسی از بغداد به سمت ایران کوچ می کند ودر داران ساکن می شود.پس از پنجاه سال عمر با برکت در سال دویست وپنجاه قمری در شهر داران وفات یافت. آرامگاه وی در جنوب شهر داران واقع است. از سخنان اوست: معرفت به سکوت نزدیک تر است تا به گفتار.
هرچیزی که تورا از خداوند غافل کند بر توشوم است.
هر نفسی مه از تو برآید در غفلت از خدا سپری نکن.
اگر انسان برای هیچ نگرید باید به روزگاری که ضایع کرده بگرید واو را این اندوه تمام است تا وقت مرگ.
امـام زادگـان عبـدالله و ابراهیـم شهـر دامنـه
امامزادگان در فاصله ۱۰ کیلومتری داران- اصفهان در شهر دامنه قرار دارند. در سال دویست هجری قمری و در زمانی که حضرت علی ابن موسی الرضا(ع) و فرزندان و پیروانش مورد ظلم مأمون واقع شدند شیعیان ایران به حمایت از ایشان برخاستند که منجر به درگیری و جنگ شد که یکی از این جنگها در دشت قهیز دامنه صورت گرفته که در این جنگ شاهزاده عبدالـلّه از نوادگان حضرت موسی ابن جعفر (ع) به شهادت می رسد و برادرش شاهزاده ابراهیم به یاری مردم قهیز در چاهی معروف به چاه امام موسی مخفی می شود و بعد از اینکه دشمن از یافتن ایشان نا امید می شود از چاه خارج و به کمک مردم قهیز جنازه برادرش را در چند قدمی همان چاه دفــن می کند.
امـام زاده سلطان سید محمد روستای ننادگان
امامزاده سلطان سید محمد قرشی از فرزندان و نوادگان امام موسی کاظم(ع) در روستای ننادگان از قرای فریدن دارای گنبد و بارگاه باشکوهی است که همه ساله زائران از اطراف و اکناف برای ادای احترام به آن حضرت و طلب حاجات به پابوسی موفق می گردند.
آیت الله حاج شیخ مهدی سلطان العلماء نجفی در تعلیقه خود بر کتاب کنزالأنساب شیخ مرتضی علم الهدی آورده«در قریه ننادگان که حدود ثپه زرین کفش و قصب پوش فریدن می باشد امامزاده سلطان سید محمد قرشی می باشد...»
بیشـه زارهـای دهستـان اسکنـدری وموغـان فریـدن
روستاهای موغان و اسکندری از روستاهای ترک نشین فریدن بزرگ محسوب می شوند. مردمی خونگرم و مهمان نواز، سخت کوش و مهربان که بیشتر به پیشه ی کشاورزی پرداخته اند. از دیگر مناطق مستعد گردشگری رودخانه «پلاسجان» می باشد که از سمت شهرستان فریدونشهر از غرب به شرق و به سوی سد زاینده رود در جریان می باشد که از روستاهای موغان و اسکندری می گذرد و با توجه به انتقال آب چشمه لنگان و همچنین در آینده انتقال آب خندگستان از این مسیر در تمامی فصول آب بسیار خوبی در آن جریان خواهد داشت. علی ایحال این رودخانه به لحاظ عبور از فی مابین روستاهای مختلف با پیچ و خم های زیاد و بیشه زارها و چمن زارهای فراوان طبیعی زمینه مستعدی برای پذیرایی گردشگران و دوستداران طبیعت را دارا است. وجود بیشه های پراکنده و کوهستان های سر به فلک کشیده، بیشه ها و مرغزارهای بسیارزیبا انواع گل های وحشی و حیواناتی چون خرس ، گراز ، بز کوهی ،روباه و از جاذبه های گردشگری این منطقه است.
اسامی شهرها و روستاهای فریدن
۲ شهر به نام های داران + محله اشجرد (مرکزیت) و دامنه
۲۸ روستا به نام های : ازون بلاغ / اسکندری برآفتاب / بادجان / بلمیر / چهل‌خانه / چیگان / حصور / خلج / خویگان سفلی / درختک / دره‌بید / دهق / سفتجان / سواران / سینگرد / طرار / عادگان / غرغن / قفر / قلعه‌ملک / قودجانک / قوهک / گنجه / موغان / نسار اسکندری / نماگرد / ننادگان / نهرخلج